Większość z nas spotkała się z określeniem „samowola budowlana”, jednak co ciekawe, w polskim prawie brakuje precyzyjnej definicji tego zjawiska. W 2023 roku weszła w życie nowelizacja Ustawy – Prawo budowlane, w której ustawodawca wyjaśnia, co można uznać za samowolę budowlaną.

Przed rozpoczęciem budowy obowiązkowe jest uzyskanie pozwolenia na budowę lub w niektórych przypadkach dokonanie zgłoszenia. Samowola budowlana to zgodnie z art. 48 nowego Prawa budowlanego budynek lub obiekt, który jest w budowie lub został wybudowany bez wymaganej decyzji o pozwoleniu na budowę lub bez zgłoszenia. Może to również być budynek lub obiekt, który wybudowano, pomimo że wniesiony został sprzeciw do zgłoszenia.

Samowolę budowlaną można określić najogólniej jako sytuację, gdy budynek wzniesiony został z naruszeniem lub wbrew obowiązującym przepisom, w szczególności niezgodnie z przepisami Prawa budowlanego. Stwierdzenie, czy dany budynek jest samowolą budowlaną, czy też nie, należy do inspektora nadzoru budowlanego, który sprawdza, czy dany budynek lub obiekt został wybudowany zgodnie z obowiązującymi przepisami. Najważniejsze przepisy w tym zakresie określają artykuły 48-53 Prawa budowlanego. To, który inspektorat nadzoru budowlanego będzie decydował w kwestii uznania budynku za samowolę budowlaną, zależy od tego, kto wydaje pozwolenie na realizację inwestycji. W przypadku inwestycji, dla których pozwolenie na budowę wydaje starostwo powiatowe lub urząd miasta, uznanie za samowolę budowlaną zapada w powiatowym inspektoracie nadzoru budowlanego, natomiast dla inwestycji, w przypadku których pozwolenie na budowę wydaje urząd wojewódzki, samowolę budowlaną może stwierdzić wojewódzki inspektorat budowlany.

Samowola budowlana to poważne naruszenie przepisów i trzeba liczyć się również z poważnymi konsekwencjami. Po pierwsze, w przypadku stwierdzenia samowoli budowlanej, inspektorat wydaje nakaz wstrzymania budowy danego obiektu, jeśli budowa wciąż trwa. Inwestor musi zaprzestać prac budowlanych i złożyć wniosek o legalizację budowy, co może wiązać się z koniecznością usunięcia wszelkich nieprawidłowości w dokumentach legalizacyjnych oraz uiszczeniem stosownych opłat. W przypadku gdy inwestor nie zastosuje się do tych wymagań, nadzór budowlany może wydać nakaz rozbiórki obiektu. Jeśli i ten krok nie zostanie zrealizowany, na inwestora nałożona zostanie kara grzywny. Kara ta nie musi być jednorazowa. Inspektorat budowlany może nakładać ją wielokrotnie, do czasu, gdy obiekt będący samowolą budowlaną zostanie rozebrany. Kary, które może nałożyć organ nadzoru budowlanego, są bardzo wysokie. Pierwsza może wynosić od kilkudziesięciu tysięcy do nawet miliona złotych. Następna kara powinna być dziesięciokrotnie wyższa, a kolejne pięciokrotnie wyższe.

Zgodnie z przepisami inwestorom, którzy dopuszczą się samowoli budowlanej, nie grozi kara pozbawienia wolności. Warto wiedzieć, że samowola budowlana nie ulega przedawnieniu. Często jednak zdarza się, że nadzór budowlany nie wykryje samowoli budowlanej, dopóki budynek lub obiekt nie zostanie zgłoszony na przykład przez sąsiada.